■ مناره بخش معماری

دانشگاه پیام نور مرکز دولت آباد
دانشکده معماری


 مطالبی پیرامون مناره ها

استاد راهنما: آقای مهندس رازانی
گردآورندگان: امید فتاح – محمد محمدی

زمستان 1389
 
مقدمه


عناصر معماری ازدیرباز در زندگی اجتماعی انسان دیروز جایگاه مهم و اساسی داشته و امروز نیز به عنوان نمایه انسان دیروز، انسان امروز را با خود همراه ساخته است
هنر با ادغام علم و مردم واری زمانه باعث پدید آمدن عناصر مردم سالار من جمله مناره شده است؛ نظر به اینکه نیاز های انسان نامربوط با عناصر یاد شده نیست.
یکی از مهمترین عناصرمردم وار معماری که جایگاه مهم و ویژه ای در فرهنگ معماری و آداب و سنن اجتماعی ایران دارد میل و مناره دارد.ایجاد مناره های برافراشته گویای این حقیقت است که مناره تنها به عنوان محل پرتوافکنی چراغ ها و گفتن اذان و فراخوانی برای نماز مورد استفاده قرار نگرفته است بلکه بیشتر برای زینت مساجد به کار می رفته است.
با توجه به ارتفاع این مناره ها که محور بصری را به سمت بالا سوق می دهد و عظمت را القا می کند می توان گفت وجود مناره در مساجد وسیله نزدیک شدن به خالق و نیروهای ماورأ الطبیعت نیز هست به همین دلیل در تزیین و زیباسازی مناره دقت زیادی شده است. به طور کلی هر مناره فقط نشان دهنده یک هنر نیست بلکه بعضی از مناره ها جلوه گر مجموعه ای از هنرهای تزیینی من جمله : خطاطی، نقوش هندسی و گل بوته های مختلف هستند.






آغاز کلام
قبل از هر چیز برای بررسی دقیق تر مبحث میل ها و مناره ها به بررسی و مفهوم کلماتی که به عنوان مترادف در جای هم به کار می روند می پردازیم.
میل:
این کلمه عمومیت دارد و می توان گفت مناره و گلدسته همگی نوعی میل هستند. میل به بناهای مرتفعی گفته می شود که دلیل اصلی ساخت آنها نشان دادن مسیر و هدایتگر رهگذران و به عنوان عنصر نشانه ای آگاه کردن مردم از محل چیزی خاص می باشد.
مانند میل فیروزآباد که برای مشخص کردن مرکز شهر و همچنین به عنوان میل راهنما ساخته شده است و گنبد قابوس که پیرنیا آن را اینگونه توصیف می کند « این ساختمان یک میل راهنماست که هم نشان شهر بوده و هم گور قابوس بنیان کننده ی آن»
با توجه به متن ذکر شده، در بالای این بنا محلی برای روشن کردن آتش وجود ندارد و استفاده از کلمه ی مناره مترادف با میل بی مفهوم است.
مناره:
در واژه نامه عمید آمده « منار، جای نور، جای روشنایی، ساختمان برج مانند که در کنار راه
می سازند برای چراغ روشن کردن یا راهنمایی »
در لغتنامه دهخدا آمده « مناره مأخوذ از تازی نشانی که در راه از سنگ وخشت به پا می کنند در اصل لغت به معنی چراغپایه می باشد ظاهراً وجه تسمیه آن می باشد که سابق برای راه یافتن مسافران چراغی بر مناره می افروختند زیرا در بلاد عرب شبها حرکت می کردند کلمه ی مناره از فعل نار ثلاثی مجرد ومعنی اسم مکان دارد یعنی جای روشن »
در دوران پیامبر مؤذن بر بالای مکان های مرتفع اذان می گفته به گفته ی سمهودی : بلال حبشی مؤذن خاص پیامبر(ص) بر بام خانه حفصه دختر عمربن خطاب اذان می گفته بعد ها مسلمانان به فکر ساخت جای مخصوصی برای مؤذن افتادند که نمادی برای مکان های مذهبی مسلمانان است. اعراب این بناها را از روی میل های موجود در ممالکی که فتح کردند ساختند.
میل ها در قبل از اسلام با هدف راهنما بودن ساخته می شده اند و گاهی اوقات در شب برای دیده شدن آن توسط کاروان ها آتش می افروختند؛ که بعد از اسلام نیز مناره ها که از میل ها الگو گرفته بودند این خصوصیات را حفظ کردند و در موقع مغرب چراغی بالای منار می افروختند این علت باعث نامگذاری این ساختمان ها به عنوان مناره شد.
به علت فراگیر شدن ساخت مناره در بلاد اسلامی و ازدیاد آنها و تشابه در کاربری آنها دیگر میل هایی که قبل از مناره ها ساخته بودند نام مناره به خود گرفتند مانند مناره فیروزآباد
این امر تا آنجا پیش رفت که بعضی از مورخین و باستان شناسان هر بنایی که بر آن آتش فروزان وجود داشت مناره می خوانند تا جایی که به زیگورات چغازنبیل در شوش و کعبه زردشت در فارس که هیچ شباهتی به مناره نداره نیز نام مناره نهاده اند که این با آنچه به معنی میل و مناره آمده است تفاوت فاحش دارد.1
گلدسته :
در لغتنامه دهخدا آمده ( رخصت، اجازه ) به مناره های زوجی گفته می شود و به نظر می رسد این اسم در دوران صفویه بر مناره های زوجی نهاده شده چون منارجنبان و مناره های دارالضیافه اصفهان با وجود زوجی بودن در تمامی متون منار خطاب شده اند پس امکان دارد این نام گذاری نیز اشتباه باشد.
اکثر مناره های زوجی بر سردر ها وایوانها قرار دارندکه قبل از ورود به مسجد و مکان های مذهبی با توجه به اسمشان قرار گرفته اند البته امکان دارد گلدسته با مناره های زوجی تفاوت داشته باشد زیرا در عهد تیموری مناره ها مستقل از ایوان چسبیده یا جدا ازآن احداث می شدند. در دوره صفوی همانند دوران پیش از تیموریان مناره ها از پایین مخفی شده در بالای ایوانها ظاهر می شدند2 شاید این نیز تفاوت بین مناره و گلدسته باشد که جای بحث و تفصیل مناسب دارد و در مبحث ما نمی گنجد.
مناره در قبل از اسلام:
از آثار و علایم مناره های قبل از اسلام که تعداد بسیار اندکی از آن در ایران باقی مانده، چنین بر می آید که مناره با هدف راهنما در دوران قبل از اسلام ساخته می شده.
در حال حاضر در کنار مناره های قبل از اسلام نشانه ای از ساختمان دیده نمی شود؛ ولی می توان گفت که مناره ها نشان دهنده وجود آتشکده ها و آتشگاههای بزرگی بوده اند که اثبات آن محتاج به بررسی و تحقیق بیشتری خواهد بود قدیمی ترین مناره یا برج راهنمای موجود میل نورآباد، معروف به میل اژدها متعلق به دوره اشکانیان است که در غرب نورآباد ممسنی قرار گرفته است1

میل نورآباد ؛
مناره در دوران اسلامی:
شک نیست که مناره های سالهای اولیه اسلام دارای فرمی ساده و احیاناً به صورت برجی کوتاه با سایبان بوده اند که بتدریج در سالیان بعد به شکل تکامل یافته تری درآمده اند.
تاریخ احداث اولین مناره در دوران اسلامی نا معلوم است. ظاهراًچنین به نظر می رسد که پیدایش مناره کمی پس از ساختن مساجد صورت گرفته است.از مجموعه نوشته های مورخین وسیاحان چنین برداشت می شود که نخستین بار مناره بعد از اسلام در زمان خلافت امویان احداث شده است 1
مناره ها در ایران پس از اسلام:
بعضی از باستانشناسان معتقداً که عناصر خاص مساجد، یعنی منبر و محراب و مناره ابداع اعراب است- من جمله پروفسور آندره گدار2- وسپس مورد تقلید معماران ایرانی قرار گرفته است.
البته مناره فیروزآباد از دوران ساسانیان که سه قرن پیشتر از مناره های عراق ساخته شده گواه این مدعاست که برعکس، عربها از مناره های ایران سود جسته و آنها را با فرم های مذهبی آراسته اند.
در مورد اینکه کدام مناره اولین بار در ایران ساخته شده اطلاعات درستی در دست نیست.
مناره ها در قرن پنجم و ششم هجری:
دوره سلجوقیان را می توان دوران درخشان معماری ایران بخصوص در احداث مناره به حساب آورد.
از نمونه های مناره های منفردِ این دوره را می توان در دامغان، اصفهان، سمنان، قم، کرمان، کاشان و ... مشاهده نمود.
ما نیز در این مبحث نمونه هایی از مناره های دوران سلجوقی احداث شده در اصفهان را در فصل آینده تشریح خواهیم کرد.


کاربرد مناره:
از آنجا که بین انتخاب مکان مناره وکاربرد آن رابطه ای مستقیم برقرار است می توان گفت مکان احداث این نوع بنا در راستای عملکرد آن است.
مهمترین کاربرد مناره ها عبارتند از:
1- میل راهنما:
میل هایی که در مسیر راه ها و کاروانسراها قرار داشته برای هدایت رهگذران و کاروانها بوده است. در بیشتر موارد میل فقط نشان راهنما بوده که در کنار آن فضاهایی خدماتی همچون آب انبار، ساباط و... احداث می شده.
در ضمن هیچگونه شکی در راهنما بودن میلهای قبل از اسلام وجود ندارد.
از جمله مناره های راهنما می توان به مناره های دارالضیافه اشاره کرد که برسردر کاروانسرایی احداث شده اند.
2- اذان گویی وخبر رسانی:
مناره ها در اصطلاح کنونی بنایی است که جهت اذان گویی به کار می رود و به این دلیل در دوران اسلامی نام مؤذنه نیز به خود گرفته است.
دکتر زکی محمد حسن، دانشمند مصری معتقد است که مناره های ایران به دلیل مرتع بودن برای اذان گویی به کار نمی روندو فقط جنبه ی زینتی دارند.1
گدار نیز به همین نظر معتقد است وی می گوید در بین مناره های اصفهان فقط مناره گلدسته اصفهان برای اذان گویی کاربرد داشته.2
در حقیقت می توان گفت مناره های بلند ایرانی نماد آوای ملکوت اسلام بوده اند تا اینکه جنبه مؤذنه داشته باشند.
3- مناره نماد پیروزی:
علاوه بر کاربرد های ذکر شده مناره هایی وجود دارند که از دو کاربرد ذکر شده تبعیت نمی کنند مانند منار کله ها که یادبودی از جنایتکاران تاریخ است که به رخ مردم دربند خود کشیده اند.
معماری مناره ها:
به طور کلی مناره از سه قسمت پایه، ساقه و تاج تشکیل شده است که به توضیح مختصری از آنها می پردازیم.
1- پایه:
با توجه به ارتفاع زیاد ومساحت کم قاعده، پایه مهمترین نقش را در مقاومت مناره داشته کوچکترین سستی در این قسمت یا زمین زیر آن منجر به فروریختن بنا می شود. بنابراین زمین را تا رسیدن به لایه های سخت حفر کرده با شفته وسنگ پر می کنند. سپس پایه یا سکو ساخته می شود. گاهی مناره ها را بدون پایه مستقیماً روی زمین می سازند که از نمونه های آن میتوان به منار علی و مناره مسجد برسیان اشاره کرد. پایه ها معمولاً یا مربع بوده مانند منار رهروان اصفهان و یا کثیرالاضلاع بوده مانند منارهای سین و زیار که بدنه استوانه ای در وسط سکو قرار می گیرد.
2- بدنه یا ساقه:
به فرم بدنه مناره گفته می شود که طی دوران متمادی تحولی شگرف داشته است که از مناره های مربعی شکل قبل از اسلام به مناره های مدور بعد از اسلام در ایران مبدل گشته اند.
ساقه مناره های منفرد سه گونه است:
الف) ساقه های استوانه ای: بسیار ساده با تزئینات ناچیزمانند مناره گلپایگان و خرم آباد

ب) ساقه های مخروطی: با ارتفاع زیاد که به دلیل مساحت بیشتر قاعده نسبت به مقطع فوقانی حالتی مخروطی داشته ایستایی بیشتری دارند.

ج) مناره های منشوری: که با استقبال معماران ایرانی مواجه نشده معدودی از آنها در ایران ساخته شد. دراین مناره ها مقطع ساقه چند ضلعی است که با صعود به بالا از مساحت آن کاسته می شود مانند مناره مسجد نائین.


هر ساقه یا بدنه دارای بخشهای زیراست:

 دکل: با توجه به ساقه، دکل چندضلعی یا استوانه ای است که پلکان مارپیچی به دور آن می چرخد وبالا می رود. دکل میلهای پیش از اسلام بسیار قطور بوده اند ولی در دوران اسلامی باریکتر و ظریفتر می شوند. دکلها معمولا از گچ سنگ و اجر ساخته شده و گاهی جهت استحکام بیشتر از سرب مذاب استفاده شده است.

 پلکان: پلکان میل های قبل از اسلام خارج از بنا قرار دارد اما در مناره های اسلامی پلکان به صورت مارپیچی حول دکل می چرخد. جهت پلکان عموما برخلاف حرکت عقربه ساعت بوده و تاثیر قابل ملاحظه ای بر مقاومت بنا در برابر زلزله دارد. در سه مناره مسجد جامع یزد مناره سلجوقی گار استثنایی در پلکان وجود دارد. در این مناره ها دو پلکان وجود دارد. یکی جهت صعود و بالا رفتن و دیگری جهت پایین امدن به صورتی که هیچ ارتباطی بین این پلکانها نیست همچون نوار های D.N.A. در این حالت با در نظر گرفتن قد یک فرد متوسط القامه و با احتساب ارتفاع و فاصله خود راه پله ها دو پلکان به صورت مارپیچی و موازی هم ساخته می شوند.

نورگیرها:
الف) روزنه هایی کوچک به اندازه جای خالی یک یا چند آجر برای ورود نور به پلکانها
ب) پنجره هایی بزرگ که گاهی جهت اذان گویی نیز از آنها استفاده می شده است.

3- تاج:
سومین و بالاترین بخش یک مناره تاج یا کلاهک است. ساقه در نقطه گلوگاه با افزایش مقطع عرضی باز شده به صورت دایره یا چند ضلعی در آمده نعلبکی مناره یا جایگاه موءذن را می سازد. دیواره مناره از نعلبکی یا کف تاج، وسط تاج و سرپوش تاج گذشته تا حدود دو متر بالا تر از سقف تاج ادامه پیدا می کند.اطراف تاج با دیواری کوتاه یا نرده های مشبک فلزی وچوبی محصور می شود.

تزیینات:

1- تزیینات آجری:
کاربرد آجر را می توان بر پیکره مناره ها مشاهده کرد.
پس از پذیرش اسلام، هنرمندان ایران ارزنده ترین و مناسبترین عنصر تزیینی را که با دین اسلام مغایر نبود را گره سازی تشخیص دادند و کار را با اشکال و نقوش هندسی ساده را آغاز کردند.
از انواع تزیینات آجری می توان به نقوش هندسی، چندضلعیها، مسطتیلها، مربعها، مثلثها، لوزیها، زیگزاگها، صلیبها و مشبکها اشاره کرد که با پس و پیش گذاشتن آجرها القا شدند.
همچنین در نصب کتیبه های قطعاتی از آجر را با اسلوب معرق سازی روی زمین طرح ریزی و منظم کرده سپس در محل خود بر بدنه مناره روی گچ کار می گذاشتند.
2- معقلی:
هنرمندان کاشی کار با استفاده از کاشیهای لاجوردی فیروزه ای سفید سبز و آبی تزیینات مناره ها را رنگ و جلای دیگر بخشیدند.
انواع تزیین معقلی عبارتند از:
 پیچ تزیینی: این نوع تزیین که به صورت معقلی و با استفاده از کاشیهای فیروزه ای یا لاجوردی و سفید در متن آجر انجام شده، به شکل خطوطی مارپیچی و موازی هم است که تقریباً قسمت اعظم بدنه مناره را طی کرده، به بالا صعود می کند مانند مناره باقوشخانه وبقعه سلطان بخت آغا
 طرح مربع اریبی: این طرح که به طرح مشبک نیز معروف است مربعهای اریبی یا لوزیهایی از کاشی است که در متن آجر آرایش داده می شود.
 طرح زیگزاگی: این طرح به صورت خطوط زیگزاگی موازی با هم در بدنه مناره ها جلوه گر شده که زیباترین آنرا می توان در مناره های دارالضیافه مشاهده کرد.
 طرح خطوط بنایی: این طرح که متداولترین طرح تزییناتی در بناهای اسلامی است، غالباً از اسامی یا عبارات مقدس چون الله اکبر، محمد رسول الله و ... در قالب طرح های مربع و مسطتیل با کاشیهای آبی سیر، سفید و لاجوردی در متن آجر به منصه ظهور گاشته می شود مانند مناره باقوشخانه
3-کاشی کاری:
استفاده از کاشی به صورت معرق و از دوره تیموریان رواج یافت و کاشی به عنوان یک عنصر تزییناتی با تمام زیباییها، بدنه مناره ها را پوشاند. رنگ غالب در کاشیکاری، رنگ فیروزه ای و لاجوردی است
4- مقرنس کاری:
مقرنس در مناره ها علاوه بر جنبه تزیینی آن، در حقیقت یکی از عناصر مهم معماری است که رابط بین نعلبکی تاج مناره با بدنه آن است. بدین صورت با ساختن دو یا سه ردیف مقرنس در گلوگاه مناره، بدنه مناره شبیه گل شیپوری یا نیلوفر باز شده، دایره چندضلعی به دست آمده، نعلبکی مناره را که جایگاه مؤذن است به وجود می آورد. مانند مناره ساربان
5- کتیبه ها:
به طور کلی خط همواره نقش اصلی و مهم را در هنر معماری ایران ایفا کرده است. پس از تغییراتی که در نتیجه استیلای مسلمانان عرب برایران واقع شد، در صنعت و فرهنگ معماری ایران تحولی پدید آمد که اهم آن یکی ظهور زبا عربی و دیگری خط کوفی بود.
کتیبه نویسی بر روی مناره ها محصول قرن چهارم است که در قرون پنجم وششم هجری مقارن با دوره سلجوقی رواج و توسعه یافت.
از اقسام خطوط به کار رفته در مناره ها می توان به کتیبه های معقل، معقد و تدویری اشاره کرد.



 کتیبه کوفی معقل «گوشه دار»:
قطعات حروف خط کوفی گوشه دار به صورت تسمه یا رشته های افقی و عمودی است و در آن معمولاً انحنا وجود ندارد به این خط مربع و مسطتیل و نباتی نیز گفته می شود. مانند مناره گار
 کتیبه کوفی معقد «گره دار»:
این کتیبه ها مختص کتیبه های دوره ای یا نواری است که به صورت نواری پهن در قسمت پایین مناره یا بالای آن نزدیک تاج مناره قرار دارد.
 کتیبه های خط تدویری:
از قرن ششم به بعد برای نوشتن کتیبه از خطوط تدویری، بخصوص خط نسخ که سنگینی و ضخامت خط کوفی را نداشت، استفاده شده که به جای زوایای تیز و گوشه دار خط کوفی، دوایری نرم و خوش ترکیب در آن دیده می شود.
خطوط نستعلیق و ثلث اولین بار در مناره چهل دختران اصفهان نمایان شد.
مصالح ساختمانی:
ساختمان مناره در دوران مختلف جه از نظر فن معماری و تزیینات،چه از نظر مواد ومصالح ساختمانی فرق می کند. در مناره های قبل از اسلام سنگ، مصالح غالب بود ودر سالهای اولیه اسلام از خشت استفاده می شد، لیکن در دوره های بعد آجر یکی از عناصر مهم معماری ساختمانی را تشکیل می داد که نه تنها در اسکلت ساختمان، بلکه در تزیینات روبنایی نیز به کار رفته است.
در بنیاد بعضی از مناره ها شفته مرکب از شن، سنگ و آهک وخاکستر و در تمام بدنه آجر با ملات و خاک به کار رفته است. کاشی با کاربرد تزییناتی نیز از مصالح مهم مناره ها به حساب می آید.

نتیجه گیری:
میل، مناره، مؤذنه:
از دوره‌های پیش از اسلام وجود داشته‌اند و مختص اسلام نمی‌باشند و به عنوان میل راهنما و آتشدان به کار می‌رفته‌اند.
در زمان‌ها و ادیان مختلف و در مکان های مختلف، نام و کاربرد خاص داشته‌اند.
در زمان پیدایش اسلام ابتدا کاربرد سیاسی- اجتماعی داشته است.
سپس به مرور زمان کاربرد معنوی پیدا کرده است.
اوج شکوفایی و تزئینات مناره در ایران در قرن پنجم و ششم هجری در دوره سلجوقیان و در شهر اصفهان می‌باشد.
 




با توجه به نتایج گرفته شده در مورد مناره ها ما نیز به بررسی میدانی چند مناره از زمان سلجوقیان تا اواخر قرن هشتم هجری که در اصفهان احداث شده اند
می پردازیم.
 





لیست مناره های بررسی شده به شرح زیر است:
1- مناره مسجد جامع برسیان
2- مناره چهل دختران
3- مناره گار
4- مناره سین
5- مناره مسجد شعیا
6- مناره گلدسته دردشت
7- مناره مسجد علی
8- مناره ساربان
9- مناره زیار
10- مناره رهروان
11- دو مناره دارالضیافه
12- دو مناره دردشت ( سلطان بخت آغا )
13- مناره باقوشخانه

در این بررسی مناره هایی که وجود داشته اند و بعد از مدتی به دلایل مختلف تخریب
شده اند مورد بررسی قرار نگرفته اند
تمام موارد ذکر شده میدانی است و اطلاعاتی از کتاب آثار ایران نوشته آندره گدار و ماکسیم سیرو ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم بر آن اضافه شده. « به پاور پوینت ارائه شده توجه کنید »